فاطمه سادات

آنچه در منابع تاریخی اهل سنت در باره صحابی بزرگ جناب بلال بیان شده این است که وی آزاد شده ابو بکر ، مؤمن مقاوم در برابر شکنجه های کفار، اذان گوی پیامبر(ص) و از مجاهدین اسلام در جنگها و همراه پیامبر(ص) بودند. اما پس از رحلت پیامبر(ص) مدینه را ترک کردند و به شام رفتند و در همانجا وفات نمودند.
پاسخ تفصیلی
بلال پسر رباح و حمامة[1] بود که از حبشه به حالت اسارت به شبه جزیره عربستان آورده شده بود. او برده ی مردى به نام «امیة بن خلف» بود که از سران قریش به شمار مى‏رفت.او با ظهور اسلام از اولین کسانی بود که با کمال میل و رغبت اسلام را پذیرفت[2]. گرچه اربابش امیة با تمام قوا در کوبیدن اسلام و محو آثار توحید کوشش مى‏نمود. بلال از مسلمانان مستضعفی بود[3] که چون مسلمان شد مشرکین، در صدد برآمدند تا با شکنجه، او را از اسلام برگردانند. گویند نخستین کسانی که اسلام خود را ظاهر ساختند هفت تن بودند که بلال از جمله ی آنان بود ، هر کدام از آنها از طرف شخص با نفوذ یا قومی مورد حمایت بودند که یا از شکنجه در امان می ماندند یا بعد از شکنجه مورد رسیدگی حامیانشان قرار می گرفتند ، غیر از بلال که کسى را نداشت[4] . «امیه» براى برگرداندن بلال از پیروى اسلام، او را با وضع بسیار خشنى شکنجه مى‏داد و بلال با تمام وجود بر سر ایمان خود پافشاری می کرد. گفته اند که بلال توسط ابو بکر از اربابش خریداری و آزاد شد که این نقل مورد تایید شیعه نیز می باشد، هر چند مولف قاموس الرجال تشکیک نموده و از کتاب (نقض عثمانیه) تالیف (اسکافی) نقل کرده که بلال آزاد شده ی رسول خداست ولی شاید این نسبت از این نظر باشد که آزادی او به دستور پیامبر انجام شده است[5] .

 هنگامی که مدینه پایگاه اسلام قرار گرفت، بلال موذن اختصاصی پیامبر(ص) شد و در تمام جنگ ها با پیامبر(ص) شرکت می کرد[6] .

 نقل های تاریخی حکایات زیادی را از استقامت ها و ایمان محکم او در زمان پیامبر(ص) بیان کرده است. پس از رحلت رسول خدا(ص)، بلال مدینه را ترک نمود و به شام رفت.

 تنها بخش زندگی بلال که ممکن است مورد بحث شیعه و سنی واقع شود، همین جاست که چرا بلال مدینه را ترک نمود؟

 علمای شیعه معتقدند علت آن این بوده که نمی خواسته برای غیر رسول خدا(ص) اذان گفته باشد،[7] زیرا:

 1. روایاتی از ائمه اهل بیت(ع) است که می فرمایند : “بلال عبد صالحی بود ،او گفت بعد از رسول الله (ص) برای کسی اذان نمی گویم و در این هنگام بود که حی علی خیر العمل از اذان ترک شد". [8]

 2. روایات تاریخی اهل سنت نیز با صراحت اذان نگفتن بلال برای خلفای بعد از پیامبر (ص) را تایید می کنند، واقدی نقل می کند: پس از رحلت رسول خدا (ص) تا پیکر مقدس را دفن نکرده بودند بلال اذان مى‏گفت و چون اشهد ان محمد رسول الله(ص) مى‏گفت مردم در مسجد با صداى بلند مى‏گریستند؛ چون پیکر مقدس رسول خدا (ص) به خاک سپرده شد. ابو بکر به بلال گفت: اذان بگو. بلال گفت: اگر مرا آزاد کرده‏اى که با تو باشم، خود دانى و اگر مرا در راه خدا آزاد کرده‏اى مرا در راه همان خدا آزاد بگذار، ابوبکر گفت: تو را فقط براى خدا آزاد کرده‏ام. گفت: من پس از رسول خدا(ص) براى هیچ کس اذان نمى‏گویم. ابو بکر گفت: آزادى. بلال در مدینه اندکى ماند و همین که سپاهیان به شام رفتند با آنها رفت و در شام ماند[9]. عسقلانی در الاصابه نقل می کند: بلالبعد از پیامبر(ص) برای جهاد به شام رفت .[10]

 در مقابل این دیدگاه، در بعضی از کتب اهل سنت روایتی نقل شده که بیان می کند: رسول خدا(ص) چون رحلت فرمود، بلال نزد ابو بکر آمد و گفت: اى خلیفه رسول خدا من از پیامبر (ص) شنیدم که مى‏فرمود: برترین عمل مؤمن جهاد در راه خداست. ابو بکر گفت: مى‏خواهى چه کنى؟ گفت: مى‏خواهم در راه خدا به جهاد بروم و به فیض شهادت برسم. ابو بکر گفت: تو را به حق خدا و به حق و حرمت خود سوگندت مى‏دهم (که نروی) من پیر و ناتوان شده‏ام و مرگم نزدیک است. بلال با ابو بکر باقى ماند و چون ابو بکر درگذشت بلال پیش عمر آمد و به او همان سخن را گفت که به ابو بکر گفته بود. عمر هم همان گونه که ابو بکر گفته بود پاسخ داد ولى بلال نپذیرفت.[11]در نقل ضعیف دیگری نیز گفته شده : زمانی که عمر به شام رفت بلال که در شام بود برای او اذان گفت[12].

 البته روایت اول منافاتی با روایات مورد استناد شیعه ندارد و تصریحی به اذان گفتن ندارد و روایت دوم علاوه بر ضعف سند اثبات نمی کند که بلال رسما اذان گوی خلفا بوده نهایت این که در موردی که خلیفه حضور داشته اذان گفته است.

 پس در مجموع می توان گفت از نظر منابع تاریخی اهل سنت و شیعه، جناب بلال اذان گویی خلفا را قبول نکردند.

 زمان وفات بلال را همه ی مورخین در زمان خلافت عمر و حوالی سال 17 تا 20 هجرت می دانند.[13]

 [1] الاستیعاب، ج 1 ،ص 179.

[2]در نقلهای تاریخی بلال چهارمین یا پنجمین مسلمان معرفی شدهاست. بحار الانوار، ج 18 ،ص 229.

[3] بحار الانوار، ج 17 ،ص 41؛ الطبقات الکبری، ج 3 ،ص 175؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 156 .

[4] مراجعه کنید به : الطبقات الکبری، ج3 ،ص 175؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 156.

[5] شخصیتهای اسلامی شیعه، ج 2و1، آیت الله جعفر سبحانی ؛ الاستیعاب، ج 1، ص 182؛ اسد الغابه، ج 1، ص 243.

[6] الاعلام ،ج 2، ص 73.

[7] الاختصاص، ص 71.

[8] رَوَى أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع أَنَّهُ قَالَ إِنَّ بِلَالًا کَانَ عَبْداً صَالِحاً فَقَالَ لَا أُؤَذِّنُ لِأَحَدٍ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَتُرِکَ یَوْمَئِذٍ حَیَّ عَلَى خَیْرِ الْعَمَل. من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 283.َ

[9] تر جمه الطبقات الکبری، ج 3، ص 202؛ طبقات الکبری، ج 2، ص 178؛ اسد الغابه، ج 1، ص 243؛ الاستیعاب، ج 1، ص 82 .

[10] انساب الاشراف ،ج 1، ص 526؛ الاصابه، ج 1، ص 456.

[11] ترجمه الطبقات الکبری، ج 3، ص 202؛ الطبقات الکبری، ج 2، ص 178؛ اسد الغابه، ج 1، ص 244 .

[12] اسد الغابه، ج 1، ص 244.

[13] اسد الغابه، ج 1، ص 245؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 526؛ دلائل النبوه، ج 1، ص 348؛ امتاع الاسماع ، ج 6، ص 350 .