فاطمه سادات

تفسیر روض الجنان و روح الجنان

رَوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان فی تفسیر القرآن کتاب تفسیری اثر ابوالفتوح رازی متوفای ۵۵۶ق از متکلمان و محدثان امامیه در قرن ششم هجری قمری. این تفسیر شامل کل قرآن بوده و ابعاد مختلف آیات مورد بررسی قرار گرفته است. این کتاب که معروف‌ترین اثر ابوالفتوح رازی است به زبان فارسی نگاشته شده و یکی از مصادر کهن تفسیری شیعه برای مفسران پس از خود بوده است.

جمال الدین حسین بن علی بن محمد خزاعی نیشابوری رازی (حدود۴۷۰-۵۵۲ یا ۵۵۶ق.) مشهور به ابوالفتوح رازی از مفسران و محدثان بزرگ شیعه در قرن ششم هجری قمری و صاحب تفسیر فارسی روض الجنان و روح الجنان است. نسب وی به قبیله خزاعه می‌رسد و جد اعلای او، نافع بن بدیل بن ورقاء خزاعی صحابی پیامبر(ص) است. ابوالفتوح از شاگردان زمخشری و از اساتید ابن شهر آشوب و ابن حمزه طوسی بود.او در نیمه قرن ششم وفات نمود. بدنش در صحن حمزه بن موسی بن جعفر(ع) و در جوار حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) دفن شده است.

معرفی کتاب
این کتاب، اولین تفسیر کامل شیعی فارسی است که همه سوره‌های قرآن را در برمی‌گیرد. به نام کتاب، در خود تفسیر اشاره‌ای نشده و در کتب شیخ منتجب الدین رازی و ابن شهر آشوب با نام «روض الجنان و روح الجنان» آمده است.[۱] [۲] ابن شهر آشوب در کتاب دیگر خود از این کتاب با عنوان «روح الجنان» یاد می‌کند.[۳]

انگیزه تألیف
بنا بر آنچه خود مؤلف در مقدمه تفسیر آورده است به پبشنهاد جماعتی از دوستان و بزرگان و اهل علم و تدین مبنی بر تألیف تفسیری مشتمل بر همه موارد، آن را اجابت کرده است. و زبان فارسی را انتخاب کرده، چون طالبان آن بیشتر و فواید آن عام‌تر بود.
سبک نگارش و تنظیم تفسیر
مؤلف، پس از ذکر مقدمه‌ای کوتاه و بحثی در معنای تفسیر و تأویل، به تفسیر آیات سوره‌ها به ترتیب از سوره حمد تا ناس پرداخته و لفظ به لفظ آن را ترجمه کرده است.

سپس به شرح لغات و ابعاد مختلف ادبی، روایی، تاریخی، فقهی، کلامی و اخلاقی آیات پرداخته و از اقوال مفسرین، صحابه و تابعان هم بدون هیچ اظهار نظری نقل می‌کند.

با توجه به رویکرد عقلی و نقلی مفسر در آیات، تفسیر وی در زمره تفسیر اجتهادی به شمار می‌آید.[۴]

امتیازات و ویژگی‌های تفسیر
تفسیر روض الجنان و مؤلف آن در بیان بسیاری از عالمان و دانشمندان شیعه ستایش شده و با تعابیر عظیم از وی یاد کرد‌اند.[۵] [۶] [۷] [۸] برخی از محققان، ویژگی‌های دیگری برای تفسیر ابوالفتوح رازی بیان کرده‌اند.

توجه به تناسب واژه‌ها برای فهم بهتر آیات.
تبیین جایگاه اهل بیت(ع) خصوصا امام علی(ع) از زبان مخالفان.
بهره گیری از اشعار فارسی در توضیح آیات قرآنی.
دفاع از مکتب کلامی و فقهی تشیع با دلایل عقلی و نقلی.[۹]
نسخه‌های تفسیر
تاکنون ۵۳ نسخه ناقص و کامل از این تفسیر در کتاب‌خانه‌های ایران و دیگر کشورها شناسایی شده است.[۱۰]

مجلدات تفسیر
تفسیر ابوالفتوح بر اساس تقسیم‌بندی مؤلف و تصریح برخی مانند منتجب الدین رازی[۱۱] و عبدالجلیل قزوینی[۱۲] و اتفاق همه دست‌نویس‌ها، بیست جلد بوده که در چاپ‌های اول تا سوم، این تقسیم‌بندی مراعات نشده است.

چاپ‌های تفسیر
چاپ پنج جلدی با کوشش چند تن از فضلا از جمله ملک الشعرا صبوری در ۱۳۰۷ و ۱۳۰۹ که دو مجلد آن در ۱۳۲۳ به فرمان مظفرالدین شاه و سه جلد باقی مانده در ۱۳۱۳ـ ۱۳۱۵ش به دستور علی اصغر حکمت -وزیر معارف وقت- به چاپ رسید.
چاپ ده جلدی در ۱۳۲۰ش با تصحیح و حواشی مهدی الهی قمشه‌ای.
چاپ سیزده جلدی در ۱۳۸۲ با تصحیح و حواشی میرزا ابوالحسن شعرانی با نام روح الجَنان و روح الجِنان.
چاپ بیست جلدی با تصحیح و مقابله با ۳۸ نسخۀ کهن و ذکر نسخه بدل‌ها و با مقدمه‌ای مبسوط به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح در سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۶ش از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.